فرهنگ،سیاست و هنر

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

بمان ایران من
دکتر محمدرضا حاتمی
عضو هیئت علمی دانشگاه
«اهل فرهنگم، آب و خاکم ایران»

فرهنگ، سیاست و هنر

فرهنگ و سیاست

فرهنگ سیاسی باورها، اندیشه و عقاید مربوط به سیاست، قدرت و رهبری جامعه است. برخلاف افکار عمومی جامعه که مرتّب در حال تغییر و دگرگونی است، فرهنگ سیاسی تقریباً از ثبات نسبی برخوردار است. در واقع تغییر در فرهنگ سیاسی زمان بر و کند است. بنابراین چنانچه افکار عمومی درباره یک موضوع سیاسی به مدت زیادی دوام پیدا کند و از سطح ذهنیت افراد به عمق آن برود، تبدیل به فرهنگ سیاسی می‌شود (مظفری،۱۳۸۵: ص ۷۰). فرهنگ سیاسی بستگی به آن دارد که کسانی که در آن، مشارکت دارند، چگونه پدیده‌های اطراف خود را تفسیر و جهان سیاست را به صورت مشابهی درک می‌کنند (خواجه‌سروی و رادفر، ۱۳۹۶: ص ۸). با الهام از بیانات آیت‌الله خامنه‌ای می‌توان فرهنگ سیاسی را مجموعه «دستاوردهای ذهنی نسبتاً پایدار و تجلی عینی آنها در حوزه سیاست» تعریف کنیم که در عقاید، ارزش‌ها، ادبیات، اخلاق، دانش، احساسات و گرایش‌های سیاسی فرد، گروه یا ملت ریشه دارد (مظفری، ۱۳۸۵: ص ۷۱).

رهنمودها
فرهنگ سیاسی مثبت

برخی از ویژگی‌های فرهنگ سیاسی مثبت از دیدگاه آیت‌الله العظمی خامنه‌ای عبارتند از: ادب حاکمان و اخلاق زمامداران، استقلال، اصل نه شرقی نه غربی، ولایت محوری، مردم سالاری دینی، عدالت، آزادی، آرمان خواهی، قانون گرایی، مسئولیت‌پذیری و پاسخ-گویی، نظارت(مظفری،۱۳۸۵: ۷۱). همچنین برخی ویژگی‌های فرهنگ سیاسی منفی از منظر معظم‌له عبارتند از: قدرت‌گرایی، حزب بازی، بی اعتنایی به مردم، استبداد و انحصارطلبی، فساد سیاسی، جدایی دین از سیاست، پذیرش نظام سلطه و… (مظفری،۱۳۸۵: ۷۲).

اولویت اول، حفظ جمهوری اسلامی

«امروز سنگر اصلی در سطح عالم، جمهوری اسلامی است. این سنگر را باید محکم نگه دارید. با چه چیز؟ با اتحاد و اتفاق؛ با همدلی میان آحاد مردم و میان مردم و مسؤولین کشور؛ با همدلی میان مردم و دولت، میان مردم و مجلس، میان دولت و مجلس، میان کارگزاران کشور و میان آحاد مردم. گروه¬های مختلف، جناح‎های مختلف، سیاست‎ها و جهت‎گیری‌های مختلف، در مقابله با دشمن، باید با هم باشند و کاری نکنند که دشمن سوء استفاده کند. اختلاف سیاسی مانعی ندارد؛ اختلاف نظر مانعی ندارد؛ مبارزات انتخاباتی به شکل سالم، مانعی ندارد؛ اما خراب کردن یکدیگر، خراب کردن چهرة کشو، خراب کردن ذهن مردم و چهره‌ی مسؤولین دلسوز، اشکال دارد. ایجاد سؤال و ابهام در ذهن مردم، اشکال دارد. با وحدت و یکپارچگی، «کأنهم بنیان مرصوص»، مثل یک دژ پولادین، در مقابل دشمن بایستید؛ مثل چند برادر در یک خانه. ممکن است دو برادر از یکدیگر کدورت و گله هم داشته باشند، اما در مقابل کسی که به خانه‌ی آنها حمله می‌کند، دوش به دوش، باید در کنار هم بایستند. آحاد ملت باید این¬گونه باشند. این، یکی از ویژگی‎هایی است که در این سنگر می‌توانید حفظ کنید» (بیانات: ۱۵/۰۱/۱۳۷۱). «این که بعضی‎ها بگویند که انقلاب حادثه‎ای بود و تمام شد و حالا برگردیم به زندگی عادی، این خیانت به انقلاب است. انقلاب تمام نمی‎شود. انقلاب هنجارهای جدیدی بوجود می‎آورد، حفظ این هنجارهای جدید تداوم انقلاب است، اگر انقلاب مبارزه لازم داشت تا پیروز شود، امروز هم مبارزه لازم است تا جامعه ما جامعه اسلامی شود» (بیانات: ۰۶/۰۶/۱۳۹۶).

توانمندی ملت

«مطمئن باشید این ملت، آن ملتی است که اگر این حرکت را بکند، خواهد رسید. همه ملت‎ها این طور نیستند؛ بعضی ملت‎ها این استعداد را ندارند؛ بعضی ملت‎ها این موقعیت اجتماعی را ندارند؛ بعضی ملت‎ها این گذشته فرهنگی را ندارند؛ این میراث عظیم و غنی را ندارند؛ بعضی ملت‎ها استعداد انسانی¬شان این¬قدر نیست. ملت‎ها همه یک¬جور نیستند؛ اما این ملت از همه این جهات توانایی‎هایی دارد که اگر این همّت را بکند و این تصمیم را بگیرد، خواهد رسید» (بیانات: ۱۹/۰۸ / ۱۳۸۵).

بنای حکومت دینی

در حکومت دینی، حکومت با حاکم نیست؛ بلکه با دین است و حکومت با فقیه نیست؛ بلکه با فقاهت است؛ اگر بنا باشد دین و فقاهت بر جامعه‎ای حکم‎فرما شود، باید تمام شبکه‌‌های فرهنگ و اندیشة آن جامعه در دستگاه اندیشة دینی و فقهی تنیده و طراحی شود و هیچ جزیی از بخش‌‌های نظام اجتماعی نباید خارج از این دستگاه به فعّالیّت فرهنگی و تربیتی و فکری بپردازد.
دعوت به مسالة امامت و مبارزه ی با حکومت‎های وقت، که بنا به اتفاق در سیر زندگی و شیوة تمامی امامان معصوم وجود داشت، نیز به نوعی بیانگر تبیین این زیرساخت اساسی بود که بایستی حکومت به اهل آن که امام باشد، واگذار گردد تا حکومت حق و الهی با ریاست نماینده و خلیفه ی خداوند بر روی زمین برقرار شود (خامنه‎ای، ۱۳۹۴: ص ۲۳۰). «رسیدن به قلة موفقیت، زندگی مطلوب و تحقق آرمان شهر مهدوی در گسترة جهانی کلیدش فقط ایمان و عمل صالح، خواندن نماز و گرفتن روزه نیست بلکه شروط دیگری هم دارد که عبارت از« ایمان به وعدة الهی. خدای متعال به ما وعده‌هایی داده است؛ باید به این وعده‌ها ایمان داشته باشیم» (بیانات: ۰۲/۰۱/۱۳۸۳). «خدای متعال به شما وعده داده است که اگر دین او را و راه او را و هدف‎های الهی را یاری کنید، شما را یاری خواهدکرد. یاری خدا به معنی یاری تمام نیروهای موجود در این طبیعت است؛ همه به کمک شما خواهندآمد؛ نیروهای ماوراء طبیعی هم به کمک شما خواهندآمد» (بیانات: ۱۹/۰۸/۱۳۸۹). «شما بايد زمينه را آماده کني، تا آن بزرگوار بتواند بيايد و در آن زمينه آماده، اقدام فرمايد. از صفر که نمي شود شروع کرد! جامعه‎اي مي تواند پذيراي مهدي موعود ارواحنافداه باشد که در آن آمادگي و قابليت باشد» (بیانات: ۲۵/۱۰/۱۳۷۶).

ارزش‎های انقلاب، ملاک عمل

رکن سیاست گذاری فرهنگی در جامعه اسلامی باید مبتنی بر فرهنگ آرمانی اسلام باشد که تحقق آن در بستر جامعه اقتدارآفرین است و موجب زیادت ثبات سیاسی و هماهنگی فکری و عقیدتی در بافت اجتماعی خواهدشد. از این رو در صورت باورمندی و التزام قلبی آحاد به مراعات منظومه حدود الهی، فرهنگ آرمانی که برخاسته از رفتارهای جمعی باثبات در دایره مطالبات ربوبی است در ساحت جامعه شکل می‎گیرد. آیت‎الله خامنه‎ای هشدار می‎دهند، که «هر انقلابی صورت می‎گیرد باید ارزش‎های آن انقلاب پیاده شود و فرهنگ مردم و مسؤلان بر اساس ارزش‎های انقلاب تغییر کند تا نتیجه بخش باشد… اشرافیگریِ مسئولان، امتیازطلبیِ مسئولان، بی‌مبالاتیِ به بیت‌المال، بی‌اعتنائیِ به طبقة مستضعف، اینها حرکت‎های ضدّ انقلابی است. همة تشکیلات نظام بایستی با نگاه به اهداف انقلاب حرکت بکند» (بیانات: ۲۹/۱۱/۱۳۹۶).

فرهنگ و هنر

«اگر یک انقلاب و یک فرهنگ، یک تمدن و یک حقیقت به میدان هنر راه نیابد و از شیوه‏های هنری برای مطرح شدن بهره‎گیری نکند، آن انقلاب، فرهنگ و تمدن در جامعه رشد نخواهدکرد» (بیانات: ۲۲/۰۳/۱۳۶۱). «هنر دقیق‎ترین و رساترین وسیلة انعکاس اندیشه‎ها و آرمان‏های شریف می‏باشد» (بیانات: ۱۴/۰۱/۱۳۶۱). «هنر چیزی است که همه‏ صاحبان شعور در جهان می‏خواهند ازآن استفاده کنند. اصلاً در دنیا هیچ صاحب عقلی وجود ندارد که نخواهد از هنر استفاده کند. یکی ازانواع استفاده هم این است که اندیشه ‏ناپاکی را به وسیلة هنر در ذهن انسان‏ها بریزند» (بیانات: ۱۵/۰۷/۱۳۷۰).

رهنمودها
هنر اسلامی

هنر اسلامی یعنی هنری که با محتوا و هدف‏ها و آرمان‏های اسلامی به¬وجود بیاید تا بتواند در مقابل آن هنری که انسان‏ها و جوان‏ها را گمراه می‏کند، بشر را با سرگرم کردن به چیزهایی غیرواقعی و دروغ از آرمان‏ها و ایده‎های خودش باز می‏¬دارد و د رصحنه‎های علمی به ظلم‎های عالَم کمک می‏کند، از مظلومین عالم هرگز دفاع نمی‏کند و در خدمت زر و زور استکبار است، بایستد» (بیانات: ۰۶/۱۱/۱۳۷۱). «هنر اسلامی اساساً غیر از هنر مسلمانان است. این را من بارها در صحبت‏هایم گفته‏ام. غالباً هنر مسلمانان با هنر اسلامی اشتباه می‏شود. خوب، اگر یک مسلمانی یک آهنگ یا یک فیلم ساخت، آن آهنگ یا فیلم ساخته‏ یک مسلمان است، امّا لزوماً اسلامی نیست. هنر اسلامی آن چیزی است که در آن عنصر سازنده‏ای از اندیشه‏ اسلامی وجود داشته باشد. یعنی در قالب هنریِ آن، نه فقط در محتوا، چیزی از اسلام و اندیشه‏ اسلامی وجود داشته باشد. این می‏شود هنر اسلامی. بروید دنبال این که بتوانید سررشته‏ هنر اسلامی را پیدا کنید» (بیانات: ۱۶/۱۱/۱۳۶۰).

استفاده از هنر

«هنر، بهترین وسیله برای انعکاس مفاهیم اسلامی و انسانی است. انقلاب و جامعه ‏اسلامی برای برقراری ارتباط و ابلاغ مکنونات قلبی خود به مخاطبینش به هنر فاخر و برجسته نیاز دارد» (بیانات: ۰۲/۰۸/۱۳۷۰). «من روی این مسأله‏ هنر خیلی اهتمام دارم؛ ما از لحاظ هنرعقب هستیم. دنیا از ابزار هنر علیه انقلاب به شدّت استفاده می‏کند» (بیانات: ۰۵/۰۹/۱۳۷۱). «هنر در جمهوری اسلامی یک وسیله و ابزار و از شمار بهترین‏هاست. اگر جمهوری اسلامی حرفی برای گفتن و یا ایده‏ای برای عرضه کردن دارد، این عرضه باید با بهترین شیوه‏‎ها که همان هنر است، انجام گیرد» (بیانات:۱۲/۰۳/۱۳۶۳). «شک نباید کرد که انقلاب به هنر نیازمند است. هنر انقلاب از آن جا که باید حامل مفاهیمی نو و آشنا باشد و از آن جاکه باید با همه ‏معارضه‏‎ها و خصومت‏هایی که هیچ انقلابی از آن مصون نیست، درگیر شود و از آن جاکه باید معارف نوین را در ذهن‏ها راسخ و ماندگار سازد، ناگزیر باید هنر، ممتاز و فاخر و پیشرو باشد» (بیانات: ۱۴/۰۸/۱۳۶۵).
«عزیزان توجه داشته¬باشید! هنری که امروز به نام «هنر اسلامی» و «هنر انقلابی» ارایه می‏شود، آبروی جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی است. لذا باید هم از لحاظ تکنیک و هم از لحاظ محتوا همواره در منتهای قوّت باشد. ما امیدوار هستیم که آن اوج و جهش را بعد از چندسال به دست بیاوریم. باید محتوای هنر و قالب هنر، هر دو با هم و به موازات هم، ترقی و پیشرفت داشته¬باشد» (بیانات: ۳۱/۰۶/۱۳۶۳). «هنر امروز ایران، هنر «مقاومت» است، نه هنر «تسلیم و سازش». این گونه هنر، شرط اصلی آگاهی و زمان‏شناسی و نیز شجاعت و گستاخی در برابر تهاجم وحشیانه‏‎ای است که در آن از همه‏ ابزارها برای سرکوبی و به ذلت کشانیدن ملت ما استفاده می‎‏شود» (بیانات: ۱۵/۰۲/۱۳۶۴).

شادی‎بخشی و نشاط

آیت‎الله خامنه‎ای می‎فرمایند: «تفریح، یک کار اسلامی است. من قبول ندارم کسی چهره‌ اسلام را یک چهره‌ خشمگین و اخمو و بد اخلاق تصور کند. به‌هیچ‌ وجه، اسلام این نیست» (بیانات: ۰۱/۱۰/۱۳۷۱). «محیط زندگی پیغمبر، محیط شادی هم بود؛ با افراد شوخی می‌کرد، مسابقه می‌گذاشت و خودش هم در آن شرکت می‌کرد» (بیانات: ‌۲۸/۰۲/۱۳۸۰). «راجع به موضوع تفریحات، چیزی که می‌توانم بگویم این است که موضوعی بسیار مهم و اساسی است. اگر چه در جامعه، خیلی‎ها هستند که ممکن است آن را جدی نگیرند و فکر کنند که یک زندگی جامد و خشک و بی‌انعطاف و بی‌لبخند، می‌تواند زندگی موفقی باشد. اما چنین نیست. اگر در زندگی تفریح سالم نباشد؛ اگر آن لبخند طبیعی که ناشی از نشاط است بر لب انسان ننشیند، زندگی برخود انسان و بر معاشران او، جهنم خواهدشد» (بیانات:۰۱/۱۰/۱۳۷۱).
با توجه به بیانات آیت‎الله خامنه‎ای بهترين شادي، شادي معنوي است كه در اثر اطاعـت پروردگـار حاصل می‎شود و شاد کردن مردم نیز نوعی عبادت محسوب می‎شود: «در چهرة اسلام، تفریح و ادخال سرور- دیگران را مسرور کردن، خشنود کردن، خوشحال کردن، شاد کردن و امیدوار کردن- جای بسیار حساسی دارد. بنابراین، شما همین‌طور که یک کار تفریحی را انجام می‌دهید، یک نمایش اجرا می‌کنید، یک ماجرای طنزآمیز را بیان می‌کنید، یک شعر اجرا می‌کنید و می‌خوانید یا یک مسابقه اجرا می‌کنید، در همان حال احساس کنید که یک عبادت انجام می‌دهید. مثلاً وقتی آقای شیشه¬گران مطلبی می‌نویسند، باید احساس کنند که یک عبادت انجام می‌دهند. حقیقتاً همین است. این یک واقعیت است. احساس کنید که بخشی از آن مجموعه‌ای را که زندگی اسلامی برای انسان‎ها در نظر گرفته، متعهد می‌شوید و انجام می‌دهید» (بیانات:۰۱/۱۰/۱۳۷۱).

توجه به آرامش‎گری

«نباید نمایشنامه‌هایی پخش کنید که فضای زندگی را تلخ می‌کند. ایجاد نگرانی، اضطراب و دلهره، لزومی ندارد… ما متأسفانه در صدا و سیما – بخصوص بیشتر سیما – از این چیزها زیاد داریم. تلویزیون را باز می‌کنیم، می‌بینیم دعوای خانوادگی است و دو نفر دعوا می‌کنند. شما در خانه‌تان هم که نشسته باشید، اگر از خانه‌ی همسایه‌تان صدای دعوا بیاید، ناراحت نمی‌شوید؟ مگر آدم دعوا را خودش باید راه بیندازد یا جلوی چشم خود انسان باشد تا ناراحت شود؟ فیلم، طبیعتش این است که انسان را در فضای حادثه ببرد؛ والّا فیلم نیست. وقتی انسان می‌رود در آن فضا، می‌بیند این فضا، فضای دعواست؛ فضای جنگ و جدل است و زن و شوهر با هم دعوا می‌کنند. این را چرا منتقل می‌کنید؟… از هر چیزی که مأیوس کننده¬است، باید به کلی پرهیز شود. برنامه‌ها باید شاد باشد. شادی را، فرح را و سرور را، اصل قرار دهید. هر پیامی هم که می‌خواهید بدهید، در لابه‌لای این شادی بیاید. چرا پیام¬ها در لابه‎لای موضوعی ناامید کننده باشد؟» (بیانات:۰۱/۱۰/۱۳۷۱).
«این نکته‌ بسیار مهمی است که اصلاً از تفریح مقصودمان چیست؟ شما انسان‌های برگزیده‌ای هستید. آن‌جا ننشسته‌اید که فقط مردم را بخندانید. فقط خنده که نیست. مقصود این است که این خنده، آسایش به روح بدهد و آرامشی ببخشد. همان‌طور که گفتیم، جامعه مثل کارخانه‌ عظیمی که از فولاد درست شده و یک میلیون قطعه فولاد را حرکت می‌دهد؛ سایش دارد، استهلاک دارد، لذا گاهی مقداری روغن لطیف و خوشرنگ، تمام سایش‌ها را از بین می‌برد و کار، تندتر، روان‌تر و بهتر انجام می‌گیرد.
تفریح، چنین نقشی دارد و باید به حرکت کلی جامعه کمک کند. شما باید با برنامه‌های تفریحی‌تان، امید ببخشید. اگر مجموعه‌ کار شما، از اول تا آخر ناامید‌کننده باشد، از ارزش ساقط خواهد شد؛ یعنی همه‌ آنچه که انجام شده، هیچ می‌شود. مثل این‌که شما با بهترین ابزارهای نقاشی، یک تابلو بد بکشید. ما باید کاری کنیم که در دل مردم، نور امید بدرخشد. انتقاد و طنز، همه‌اش خوب است؛ تا این حد اثر دارد و شما می‌توانید کار را به این شکل هدایت کنید. باید امید ایجاد شود و نور امید در دل‌ها بدرخشد» (بیانات: ۰۱/۱۰/۱۳۷۱).

پرهیز از گناه و خطا

«من با سرگرمی و تفریح و شادی جوان‌ها خیلی موافقم؛ اما بعضی از سرگرمی‌ها و تفریح‌های منحرف را دشمن به قصد غافل کردن ما و جوانان عمداً وارد جامعه‌ ما می‌کند. این، مخصوص جامعه‌ ما نیست؛ در خیلی جاهای دیگر هم این کار را می‌کنند. در یکی دو سال گذشته خبرهای متعددی داشتیم که در کشورهای مختلف آسیایی  مثل مالزی و چین و…  و حتّی کشورهای اروپایی، سی‌دی‌هایی که به صورت قاچاق وارد کشورشان شده بود و آنها برای جوان‌ها گمراه‌کننده و مضرّ تشخیص داده بودند، جمع‌آوری و منهدم کردند. در واقع با این سی‌دی‌ها مثل مواد مخدر  که دور و بر این ها گشتن، برای جوان‌ها گناه است  برخورد کردند. کسانی هم که این محصولات را قاچاق می‌کنند، غالباً صهیونیست‌های خبیث هستند؛ این ها عامل گمراهی و فساد جوان‌ها در خیلی از کشورها، به خصوص در کشورهای اسلامی، و به‌طور ویژه در ایران هستند. چرا؟ چون از آینده ایران می‌ترسند» (بیانات‌:۲۴/۱۲/۱۳۸۳).
«جای ما به چالش کشیدن زشتی‎ها و سختی‎ها و دردمندی‎هایی است که از سلطه زر و زور و حاکمیت فساد مالی و قدرت، در دنیا و در سطح بین المللی به وجود آمده؛ این را دست کم نگیرید پول و قدرت پولی امروز توانسته ظریف‎ترین، لطیف‎ترین و شیواترین حقایق عالم ماده را هم در خدمت بگیرد؛ برجسته‎ترین و تواناترین مجموعه سینمایی دنیا در هالیوود است… در خدمت اشاعه فحشا، اشاعه پوچی، اشاعه بی هویتی انسان، در خدمت خشونت، در خدمت مشغول کردن بدنه ملت‎ها به یکدیگر است تا طبقه متعالی و بالا بتوانند بی دغدغه زندگی کنند. سینما که یک هنر بسیار پیشرفته و مدرن است، این گونه است؛ شعر هم همین طور است؛ قصه هم همین طور است؛ نقاشی هم همین طور است؛ انواع شعبه‎های هنر همین‎گونه است» (بیانات: ۲۴/۰۷/۱۳۸۴).